«Ուզում եմ, որ ոչ ոք ներքուստ չտա Արցախը»․ Նարինե Գրիգորյան

Համազգային թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար, ռեժիսոր և դերասանուհի Նարինե Գրիգորյանը պատմում է, որ «Իմ ընտանիքն իմ ճամպրուկում է» ներկայացմանն արցախցիներ են եղել։ Ասել են՝ հատուկ եկել ենք, որ լաց լինենք, հանգստանանք։

Արցախյան առաջին պատերազմը՝ մեր հաղթանակն ու դժվարությունները, թատրոնում ու կինոյում Նարինեն հաճախ է ներկայացրել, իսկ պարտությունն ու կորուստը բեմ բարձրացնել դերասանուհին չի ուզում։ Հետք Մեդիա Գործարանի ուսանող Անի Հարությունյանը զրուցել է Նարինե Գրիգորյանի հետ՝ ստեղծագործելով սփոփվելու, նորոգվելու, «արտակարգ իրավիճակներում ապրել սովորելու և առաջ գնալու» մասին:

— Ե՞րբ եք վերջին անգամ եղել Ստեփանակերտում։

— Շրջափակումից առաջ շատ ենք եղել Արցախում։ 44-օրյա պատերազմից հետո, հասկանալով, որ երեխաների հեքիաթը չպիտի վերջանա, Համազգային թատրոնը դեկտեմբերին հյուրախաղերով գնաց Արցախ։ Խաղացինք «Սպիտակաձյունիկն ու յոթ թզուկները»՝ Ճարտարում, Մարտակերտում, Մարտունիում և Ստեփանակերտում։

Առաջին անգամ ոտքից գլուխ իմաստավորված էր մասնագիտությունս, տեսնում էի ժպտացող աչքեր, ծնողներն ասում էին՝ երեխաները երկար ժամանակ չէին ժպտացել, վերջապես ժպտացին։

Հաջորդ անգամ Արցախում եղանք «44 աստիճանի վրա», «Լոռեցի Սաքոն» և «Մանկական գծավորը» ներկայացումներով։ Հասանք Աղավնո, այնտեղ ևս խաղացինք, ու մեր խաղից մեկ ամիս հետո գյուղը դատարկվեց։

Արցախցիները թատրոն գնալու յուրահատուկ մշակույթ ունեն։ Ժամանակները դժվար էին, բայց, միևնույն է, գեղեցիկ հագնված, ժպիտով գալիս էին, ու հենց դա էր ուժ տալիս։

Անհրաժեշտ է արթուն պահել հրաշքն ու թույլ չտալ, որ այն մարի։

— Ձեր վերջին ներկայացումը պատերազմի մասին՝ «Հաղթանակի գենեզիսն» էր՝ 2016-ի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո։ Եթե հիմա պատմեք Ձեր տեսածի ու ապրածի մասին, ինչի՞ց կսկսեք։

— «Հաղթանակի գենեզիսը» ծնվեց պատերազմից տասնհինգ տարի անց։ Սկզբում, երբ ես, Արման Նավասարդյանն ու Վարշամ Գևորգյանը հիշում էինք այդ պատմությունները, շատ էինք հուզվում, չէինք կարողանում պատմել, որովհետև դա մեծ սթրես էր, որն ապրել ես և փորձում ես մոռանալ։

Մենք այդ տարիներին ընտանիքում երբեք չենք խոսել պատերազմից, ասես, այդպիսի բան չէր եղել, և իմ հայրը գերի չէր ընկել։ Ինքնապաշտպանություն է՝ մարդն ուզում է մոռանալ։

Տարիներ անց դրամատուրգ Սառա Նալբանդյանը սկսեց մեզ հարցեր տալ ու այդ թեման դուրս հանեց հոգիներիցս, հետո հավաքեց հայրերի պատմությունները, ու ծնվեց «Հաղթանակի գենեզիսը»։

Դեռ չեմ կարողանում օտարանալ վերջին իրադարձություններից։ Չեմ ընկալում, որ Արցախը հիմա մերը չէ, որովհետև ես իմ գիտակից կյանքում տեսել եմ Արցախի իմաստավորված ու հաղթանակած պայքարը։ Այնտեղ ապրել ենք, տուն կառուցել։ Հիմա պապիս կառուցած տունը չկա։

Մենք այս կետից չէինք սկսել։ Չենք գիտակցում, թե ոնց կարող ենք ինքներս մեր այգու պտուղը չքաղել։ Բոլորս այդ հողի հետ կապված մարդիկ ենք։

Երբ ցավում է, արվեստ չի դառնում։ Պիտի երրորդի տեսանկյունից նայես, որ դառնա արվեստ, որ կարողանաս պատմել։ Երբ կարողանում ես օտարանալ ցավից, ստացվում է դրա մասին հանգիստ պատմել։

— «Իմ ընտանիքն իմ ճամպրուկում է» մոնոներկայացման առաջնախաղը 2017–ին էր։ Պատմում եք 1992–ի պատերազմի մասին՝ առանցքում պահելով Ձեր ընտանիքը։ Եվ Ձեզ էլ անվանում եք «Նարինկա», այնպես, ինչպես առօրյայում դիմել են հարազատները։ Նմանություններ կա՞ն Նարինկայի ու այսօրվա արցախցի փոքրիկների միջև։

— Չգիտեմ։ Ամենադառը զգացումն է, երբ գիտես՝ կոտրվում է մի ամբողջ մանկություն։

Իմ մանկությունը չի կոտրվել ծնողներիս շնորհիվ, նրանք այնպես են արել, որ հեքիաթս չկորցնեմ։

Գուցե հենց դրա համար է, որ ինձ շատ է դուր գալիս թատրոնը. այն իրականության մեջ հեքիաթ ստեղծելու նման է։ Սիրում եմ այս փախուստը, չնայած թատրոնում պիտի իրականությունն իմանաս, որ հասկանաս՝ ինչից խոսել։

Քույրս, որ ինձանից տարիքով մեծ է, Արցախյան առաջին պատերազմն ավելի ծանր է տարել։ Իր համար դա իսկապես ընդհատված մանկություն էր։

Նույն իրավիճակը երեխաները կարող են շատ տարբեր ընկալել։ Միակ ընդհանրությունը պատերազմն է։

— Այս ներկայացումն օգնե՞լ է Ձեզ։

— Թատրոնը բուժում է առաջին հերթին խաղացողին, հետո՝ հանդիսատեսին։ Եթե խաղացողն իսկապես դեպի մաքրագործում ու լուսավոր եզրահանգման է գնում, իր հետ տանում է ամբողջ դահլիճը։

Հիշում եմ «Իմ ընտանիքը իմ ճամպրուկում է» մոնոներկայացման առաջնախաղի օրը։ Ինքս ինձ անընդհատ հարցնում էի՝ ինչո՞ւ եմ որոշել որպես «Նարինկա» կանգնել ու պատմել։

Հեշտ է, երբ թաքնված ես կերպարի հետևում։ Իսկ այս ներկայացման մեջ ես ես եմ։ Երբ ինքդ քո մասին ես պատմում, շատ խոցելի ես, որովհետև դու ես՝ առանց մաշկի։ Ես այդ օրը, ասես, թելի ծայրին լինեի, ցանկացած պահի կարող էի չդիմանալ։

Այս ներկայացումը դարձավ արվեստ և ինձ շատ օգնեց։ Այդ ժամանակ հայրիկս արդեն չկար, իսկ «Իմ ընտանիքն իմ ճամպրուկում է» մոնոներկայացման մեջ նա միշտ կողքիս է. հենց դրա համար եմ սիրում խաղալ այս ներկայացումը։

— Հարցազրույցներից մեկում ասել եք, որ «Իմ ընտանիքն իմ ճամպրուկում է» ներկայացումը բեմադրել եք, որ երիտասարդներին պատմեք հաղթանակի մասին։ Եթե այսօր ներկայացումը նորից բեմում լինի, ուղերձը ո՞րը կլինի։

— Խաղացել եմ տասնհինգ օր առաջ, և դեռ էլի խաղալու եմ։ Վերջին անգամ արցախցիներ էին եկել։ Ասում էին՝ հատուկ եկել ենք, որ լաց լինենք, հոգիներս կարծրացած են, եկել ենք, որ հանգստանանք։

Քառօրյա պատերազմի օրերին հանկարծ մտածեցի՝ եթե մենք չանկախանայինք, ես ո՞վ էի լինելու այսօր։ Ուզում էի, որ մեր երիտասարդները գնահատեին այդ անկախությունը։ Ուզում էի անպայման պատմել այն, ինչ տեսել եմ, բայց ոչ թե ինչ-որ պիեսի միջոցով, այլ հենց ականատեսի ապրածով։

Պատերազմի ժամանակ ես տասներկու տարեկան էի, բայց ներկայացման մեջ ես պատմությունը սկսում եմ յոթ տարեկանից։

Պատերազմի օրերից մի պատմություն մայրս միշտ պատմում է այնպես, ինչպես կպատմեր մեծ հրաշքի մասին։

Երբ հայրս գերության մեջ է եղել, մայրս ուղղակի խնդրել է Աստծուն, որ նա վերադառնա. երկու օրից հայրս վերադարձել է։

Ու ես ներկայացման մեջ ասում եմ. «Մենք՝ նախկին անհավատներս, սկսեցինք ճանաչել Աստծուն»։ Երբ կորցնում ենք, սկսում ենք մեզ թափ տալ, ուշքի գալ և չմոռանալ ամենակարևորի մասին։

Ես միշտ պատմելու եմ, հիշեցնելու եմ, որ մենք այդ հողն ունենք ու նորից պիտի կանգնենք դրա վրա։ Ես ուզում եմ, որ ներքուստ ոչ ոք չտա Արցախը։

— «Եվա» ֆիլմում էլ մարմնավորում եք հասուն կնոջ, որն ապրում է պատերազմի հետ՝ կողք կողքի։ Այդ կնոջ պատմության նման պատմություններ գտե՞լ եք այսօրվա իրականության մեջ։

«Եվա» ֆիլմը նկարել է Անահիտ Աբադը, որն ապրում է Իրանում, բայց արմատներով արցախցի է։

Այդ ֆիլմը ներքին խորհուրդ ունի՝ Եվան Հայաստանն է, Նարեն՝ Արցախը։ Վերջում Եվան Նարեին ապահով տեղում է թողնում, ու ինքը գնում է դատվելու։

Հիմա Նարեն այլևս ապահով տեղում չէ։

Կան, իհարկե, ընդհանրություններ։ Հիմա նույնիսկ Անահիտ Աբադի հետ չի լինում խոսել, որովհետև ոչ մի կերպ չի կարողանում հասկանալ այս կորուստը։

— «Եվան» էկրաններ բարձրացած հայ-իրանական առաջին ֆիլմն է, որտեղ կերպարները խոսում են Արցախի բարբառով։ Ի՞նչ խնդիրներ առաջացրեց բարբառը նկարահանումների ժամանակ։

— Հետաքրքիր է՝ ես Արցախից էի, բայց չէի խոսում բարբառով, մյուսներն էին խոսում։

Ֆիլմի նկարահանումների ընթացքում պարսիկների հետ էինք աշխատում, իրենք էլ լավ չէին տիրապետում անգլերենին, ես էլ։ Ու կարողանում էի իրենց հետ Արցախի բարբառով խոսել։ Այնքան պարսկերեն բառեր կան Արցախի բարբառում։ Մեր բարբառի շնորհիվ կարողացա շատ հեշտ ու արագ նաև պարսկերեն սովորել։

— Հիմա, երբ բարբառը կրողները, դրանով խոսողները կտրված են հողից, ինչպե՞ս պետք է այն պահպանել։

— Կպահպանվի ինքնըստինքյան։ Հաճախ դստերս հետ Արցախի բարբառով եմ խոսում։ Խնդիրն այն չէ, որ ուզում եմ ինքն էլ ինձ հետ խոսի բարբառով։ Ուղղակի որքան լավ ես տիրապետում բարբառներին, այնքան ավելի խորն ես իմանում հայերենը։ Մեր բարբառները մեր հարստությունն են։

— «Իմ ընտանիքն իմ ճամպրուկում է», «Երբ որ քամին հանդարտվի», «Եվա» ստեղծագործությունները միջազգային տարբեր փառատոներում լավագույնն են համարվել։ Դրանք օգնել են իրականությունը ներկայացնել օտարերկրացիներին։ Վերջին զարգացումները և՞ս կփորձեք ներկայացնել արվեստի միջոցով։

— Ձևը չգիտեմ։ Շատ կարևոր է այնպես պատմել, որ և´ անկեղծ լինես պատմության մեջ, և´ կարողանաս ողջ իմաստը տեղ հասցնել։ Հիմա չգիտեմ՝ ինչպես պատմել։ Ամեն բան խառնվել է։

Այս շրջանում ես հասկացա, որ պիտի սովորել արտակարգ իրավիճակում էլ ապրել կյանքդ և առաջ գնալ։

Աշխարհայացքս ինձ անընդհատ ասում է՝ ոտքի կանգնիր, բայց հաճախ հոգեպես չեմ կարողանում։ Հետո կանգնում եմ ու առաջ գնում, որովհետև, եթե ուզում ես հրաշքը տեղի ունենա, պիտի ինքդ ստեղծես։ Նորոգվել է պետք. նորոգվենք, որ նորոգենք նաև հանդիսատեսին։

— Եթե հիմա բեմադրեք որևէ ներկայացում Արցախի, պատերազմի մասին, այն ինչպիսի՞ն կլինի։

— Երբ տեսնեմ՝ ինչպես ենք պարտությունից հաղթանակ կերտում, հենց այդ ժամանակ կպատմեմ։ Ես կորուստի մասին չեմ պատմելու, ես միշտ պատմելու եմ հաղթանակի մասին։

Մտածում ենք «Սասնա ծռերը» նորից բեմադրելու մասին։ Գուցե եկել է ժամանակը, երբ պիտի պատմել գերմարդկանց մասին։ Հենց մեր Սոս Սարգսյանը, իսկապես, շատ մեծ մարդ էր։ Ես քսանհինգ տարեկան էի, ինքը, ասես, մեր պապը լիներ։ Փորձերի ժամանակ, երբ ծիծաղում էինք, ասում էր՝ հոմերոսյան ծիծաղ եմ ուզում. Երբ լսում էր՝ «չեմ կարող» արտահայտությունը, միանգամից հակադարձում էր՝ չկա´ չեմ կարող։

Սոս Սարգսյանի 95-ամյակին ընդառաջ՝ հաջորդ տարի Համազգային թատրոնում կբեմադրենք նրա ստեղծագործություններից մեկը։

— Մի առիթով ասել եք, որ փախստական բառը մեծ հետք է թողել Ձեր կյանքում, և նույնիսկ դպրոցում չեք սիրել այդ բառը։ Ինչո՞ւ։

— Հիշում եմ՝ պառկած էի երեք վերմակի տակ ու չէի կարողանում դուրս գալ տնից, իմոնց մեջ ինձ շատ օտար էի զգում։ Երբ այդ օրերը համեմատում եմ այսօրվա իրականության հետ, հասկանում եմ, որ շատ բան է փոխվել։ Սկսել ենք չպիտակավորել, ավելի հոգատար և կարեկցող ենք։

Այն ժամանակ մենք Հրազդանում էինք, հիշում եմ առնետներով լեցուն մի հանրակացարան, որտեղ ապրում էին արցախցիները։

«Փախստական», «ղարաբաղցի» պիտակներն էլ դավաճանություն են։ Ես երբեք չեմ հասկացել այդ տարանջատումը։ Ես ծնվել եմ Հրազդանում, հետո տեղափոխվել եմ Արցախ։

«Իմ ընտանիքը իմ ճամպրուկում է» ներկայացման ընթացքում պատմում եմ, որ ձեռքերս ցրտից ճաքել էին, և դասի ժամանակ, երբ գրիչը բռնում էի, որ գրեի, արյուն էր գալիս։ Ու միայն իմ ձեռքերը չէին այդ վիճակում։ Կյանքիս ամենաերջանիկ տարիներն անցել են իմ դասարանում՝ դասընկերներիս հետ։ Ես հասկացա, որ իրենց շատ եմ սիրում։

— Արվեստն օգնու՞մ է Ձեզ այս օրերին չթուլանալ։

— Գալիս ես թատրոն, տեսնում՝ մարդիկ եկել են քեզ տեսնելու, լսելու, ապրումակցելու ու նոր ճանապարհ գտնելու։ Իրավունք չունես չգալու։ Մենք իրար ուժ ենք տալիս, և հայրենասիրությունն էլ սկսվում է իրար սիրելուց։