Մահվան դեղատոմսը ողջերին. դիակային փոխպատվաստման չաշխատող օրենքի հետքերով

«Ուզում եմ վաճառել երիկամս». այսպիսի գրություն Հետք Մեդիա Գործարանը ստացավ ապրիլի վերջին, երբ դեռ աշխատում էինք այս հոդվածի վրա: Հետադարձ կապով 40-ն անց տղամարդուց տեղեկացանք, որ մի քանի շաբաթ փորձել է երիկամի գնորդ գտնել, որպեսզի վաճառի և հոգա բազմանդամ ընտանիքի կարիքները:

«Մի անգամ ֆեյսբուքում հայտարարություն տեսա, 17 մլն դրամ էին առաջարկում, կապվեցի, բայց արյանս կարգը չհամապատասխանեց: Տարիներ առաջ նաև Ռուսաստանում էին առաջարկում վաճառել՝ $40 հազարով, համաձայնեցի, բայց հետո չեղարկեցի»,— պատմում էր տղամարդը:

Նա հրաժարվեց այլ մանրամասներ պատմել՝ թեկուզ անանուն։ Ասաց, թե տեղյակ չէր, որ Հայաստանում օրգանների առքուվաճառքն արգելված է օրենքով, և գրել էր մեզ՝ ուղղորդում ստանալու համար:

Այս հոդվածը Հայաստանում օրգանների հնարավոր առքուվաճառքի մասին չէ։ Մենք չենք կարող սպառիչ պատասխանել՝ կա՞ մեր երկրում նման երևույթ, թե՞ ոչ, սակայն նյութը պատրաստելիս սոցցանցերում կարդացել ենք տարբեր հայտարարություններ օրգաններ վաճառելու և գնելու մասին։ Եթե Հայաստանում գործում է օրգանների սև շուկա, ապա, ենթադրաբար, իրացման ընթացքը հետևյալն է՝ օրգան փնտրողն ու վաճառողը գտնում են իրար, անհրաժեշտ հետազոտություններից և համապատասխանություն ստանալուց հետո ձևակերպում են օրգանի տրամադրումը՝ որպես բարեգործություն, իսկ վիրահատությունից հետո կամ առաջ, հիվանդանոցի պատերից դուրս կարգավորում են գումարային հարցերը։

Մեր նախորդ նյութում պատմել էինք Հայաստանում օրգանների փոխպատվաստման մասին՝ առաջ քաշելով հարցեր, որոնց պատասխանները փորձենք ներկայացնել ստորև։

Դիալիզից հետո կյանքս երկու մասի է բաժանվել

Երիկամային անբավարարության պատճառով Անահիտը (անունը փոխված է իր խնդրանքով — խմբ.) 5 տարի առաջ ստիպած ընդհատել է առաջին հղիությունը: Մինչև հիմա չի կարողանում հղիանալ: 28-ամյա կնոջ երիկամները փոքրացած են և կնճռոտված։

«Մայրիկս և մի քանի հարազատ փորձել են դառնալ դոնոր, բայց անհամապատասխան էին: Դե, բժիշկս այստեղ դոնոր գտնելու ոչ մի հույս չի տալիս: Գուցե 1-2 տարի էլ սպասեմ, եթե այստեղ դիակային փոխպատվաստումները չթույլատրվեն, կհանձնվեմ որևէ եվրոպական պետության»,— ասում է Անահիտը։

Դեղորայքի մեծ մասի համար ինքն է վճարում: Հիվանդության հայտնաբերումից կարճ ժամանակ անց Անահիտը սկսել է դիալիզ ստանալ (արյան արհեստական զտում, երբ երիկամն այլևս չի կարողանում մեզի միջոցով մաքրել արյունը թունավոր նյութերից): Գործընթացը պարտադիր է կրկնել շաբաթը երեք անգամ՝ երեք ժամ:

Դիալիզից կախվածությունը փոխել է Անահիտի կյանքը։ Պատմում է.

«Առավոտյան 6-ին գնում եմ հիվանդանոց: Դրանից հետո մի քանի ժամ թուլություն եմ զգում, չեմ կարողանում ոտքի վրա կանգնել, ցավեր եմ ունենում: Առհասարակ, դիալիզից հետո կյանքս երկու մասի է բաժանվել: Կես դրույքով վաճառողուհի եմ աշխատում, ավելին անել չեմ կարող»։

Անահիտը ճանաչում է իրենց քաղաքում ապրող մի քանի տարեկից երիտասարդների, որոնք նույն հիվանդությունն ունեն:

«Նրանք էլ են մտածում արտասահման գնալու մասին, իսկ գնալ-հաստատվելուց հետո վերադառնալու հավանականությունը որքան է՝ չգիտեմ: Հայաստանում հույս չեմ տեսնում»,— ասում է Անահիտը։

Աստծուց մեկ երիկամ եմ խնդրում

«Աղոթում եմ՝ Աստված ջան, մեկ երիկամ եմ ուզում։ Հասկանում եմ՝ յուրաքանչյուրի օրգանն իր համար կարևոր է, բայց ապրեմ, էլի, երեք երեխաներիս համար»,— հուզվում է Հեղինե Միրզոյանը:

Մի քանի հարազատներ ցանկացել են երիկամի դոնոր դառնալ 36-ամյա Հեղինեի համար, սակայն համապատասխանություն չի եղել։ Հիվանդությունը չորս տարի առաջ է սկսվել:

«Չեմ կարողանում հաղթահարել, չեմ համակերպվում հիվանդությանս հետ, թևաթափ եմ լինում: Նախկինում գյուղատնտեսական աշխատանքներ էի անում, հիմա կենցաղային գործերը մի կերպ եմ անում»,— ասում է նա:

Եղբոր՝ 28-ամյա Դավիթի մոտ հիվանդության նույն գանգատները 44-օրյա պատերազմից հետո են ի հայտ եկել: Վերջին ութ ամսում պարբերաբար գնում է օրգանիզմում կրեատինինի մակարդակը ստուգելու։ Երբ այն հատի թույլատրելի սահմանը, կանցնի դիալիզի և հաշմանդամության կարգ կստանա:

Դավիթն ամուսնացած է, մեկ դուստր ունի: Նախկինում բեռնատարի վարորդ էր, հիմա մշտական գլխացավերը, ուշագնացության հասնող թուլությունը, բարձր ճնշումը թույլ չեն տալիս աշխատել:

«Պահ է գալիս՝ եղբորդ ձեռքին ես նայում, ինքդ այլևս հնարավորություն չունես ստեղծելու: Կյանքդ, նպատակներդ 180 աստիճան փոխվում են, դառնում ես կիսատ մարդ»,— ասում է Դավիթը:

Դիակային փոխպատվաստում

Մարդը կարող է դոնոր դառնալ նաև իր մահից հետո։ Եթե կյանքի ընթացքում, որպես դոնոր, մարդը կարող է տալ իր երիկամներից մեկը, ապա դիակային փոխպատվաստման դեպքում հնարավոր է օգտագործել նրա բոլոր օրգանները։ Աշխարհի շատ երկրներում սա ընդունված պրակտիկա է. երբ գրանցվում է ուղեղային մահ, մարդու առողջ օրգանները ենթակա են դառնում փոխպատվաստման։

Հայաստանը նույնպես ունի դիակային փոխպատվաստման մասին օրենք, որը սակայն չի գործում:

Եթե Հայաստանում իրականություն դառնա դիակային փոխպատվաստումը, պետք է որ գործի այսպիսի ընթացակարգ՝

• Հատուկ հանձնաժողովն արձանագրում է հիվանդի ուղեղային մահը
• Գրանցման ARMED.am համակարգից ճշտվում է՝ տվյալ մարդը դոնոր է, թե՝ ոչ
• Եթե մարդը կենդանության օրոք դեմ չի եղել դոնոր դառնալուն, ուրեմն անհրաժեշտ է ստանալ նաև նրա մոտ հարազատի համաձայնությունը։ Համապատասխան բժիշկը զրուցում է հարազատների հետ
• Թույլտվության դեպքում առողջ օրգանները վերցվում են, անհրաժեշտության դեպքում տեղափոխվում հիվանդանոց, որտեղ սպասում են ռեեստրում հերթագրված բուժառուները
• Կատարվում է փոխպատվաստումը։

Ուղեղի մահը համարժեք է մարդու մահվան

«Ուղեղային մահը գլխուղեղի բոլոր ֆունկցիաների ամբողջական և անդառնալի դադարումն է, որը գրանցվում է աշխատող սրտի և թոքերի արհեստական շնչառության պայմաններում: Մարդու ուղեղի մահը համարժեք է մարդու մահվանը». ՀՀ առողջապահության նախարարությունը դեռևս 2010-ին այսպես է սահմանել ուղեղային մահը, որն արձանագրելու դեպքում հնարավոր է կատարել դիակային փոխպատվաստում և փրկել այլ մարդկանց կյանքեր։

«Աստղիկ» բժշկական կենտրոնի վիրաբուժական բաժանմունքի ղեկավար Արայիկ Ոսկանյանի խոսքով՝ դիակային փոխպատվաստումը Հայաստանում ներդնելու հիմնական խոչընդոտը հասարակության անտեղյակությունն է։

«Մահացած մարդուց օրգանները պետք է վերցնել, երբ սիրտը դեռ կանգ չի առել, իսկ մեր հասարակությանը պետք է բացատրել՝ եթե սիրտը դեռ բաբախում է, չի նշանակում, որ մարդը ողջ է։

Ուղեղային մահից հետո հարազատի հետ պետք է աշխատել շատ արագ: Ամեն օրգան սպասելու իր ժամանակն ունի։ Լյարդը պահվում է ամենաերկարը՝ 12 ժամ, բայց ցանկալի է մինչև 8 ժամ պահել, այդ ժամկետը լրանալուց հետո ինչ նյութեր էլ օգտագործես, անպետք է։ Օրգանն ինչքան ուշ է տեղադրվում, այնքան արդյունավետությունը ցածր է, մերժման հավանականությունը՝ բարձր: Համակարգը պետք է աշխատի ժամացույցի ճշտությամբ»,— ասում է Արայիկ Ոսկանյանը։

Օրենքը՝ թղթի վրա

Աշխարհում կա դիակային փոխպատվաստման դոնորային համաձայնության 2 տեսակ՝ տեղեկացված և ենթադրյալ։ Տեղեկացվածի դեպքում մարդ տալիս է գրավոր համաձայնություն՝ մահից հետո իր օրգանների օգտագործման վերաբերյալ։

Ենթադրյալ համաձայնությամբ, եթե մարդը կյանքի ընթացքում չի հայտնել դոնորությունից հրաժարվելու մասին, մահից հետո նրա օրգանները կարող են օգտագործվել։

Հայաստանում դիակային փոխպատվաստումները թույլատրվել են 2002-ին ընդունված «Մարդուն օրգաններ և (կամ) հյուսվածքներ փոխպատվաստելու մասին» օրենքի երկրորդ գլխում: Սահմանվել է, որ դոնոր կարող է դառնալ նա, ով կենդանության օրոք տվել է դրա համաձայնությունը։ 2009-ի փոփոխությամբ՝ եթե մարդը կենդանության օրոք ոչինչ չի գրել, ուրեմն, մահանալուց հետո նրա օրգանները կարող են օգտագործվել փոխպատվաստման նպատակով։

2022-ին Առողջապահության նախարարի հրամանով սահմանվող կարգով երրորդ տարբերակ է առաջարկվում՝ եթե անձը գրավոր չի հայտնում, որ համաձայն չէ դոնոր դառնալուն, ուրեմն, մահանալուց հետո նա դառնում է դոնոր։ Սակայն անհրաժեշտ է հարազատի թույլտվությունը:

Առողջապահության նախարարությանն ուղղած մեր մի քանի հարցումները չօգնեցին պարզել՝ ի վերջո, երբ կգործարկվի համակարգը: Գերատեսչությունից հայտնում են՝ դիակային փոխպատվաստումները կսկվեն, երբ գործարկվի ռեեստրը, իսկ թե երբ կգործարկվի ռեեստրը՝ անհայտ է:

Ռեեստրի գործելու և ձևավորման կարգն ընդունվել և հաստատվել է դեռ 2022-ի հունվարին, ուժի մեջ է մտել 2022-ի նոյեմբերին։ Հրամանով հաստատված ծրագրային աշխատանքները մշակման են հանձնվել «Էլեկտրոնային առողջապահության ազգային օպերատոր» ՓԲԸ-ի կողմից:

Պաշտոնապես, Հայաստանում վերջին 22 տարիների ընթացքում դիակային փոխպատվաստում չի կատարվել։

Հայաստանում կատարվում է երիկամի, լյարդի և եղջերաթաղանթի փոխպատվաստում։ Առաջին երկուսը՝ բացառապես կենդանի դոնորից: Լյարդի փոխպատվաստումն արժե 20 մլն դրամ, որից պետությունը փոխհատուցում է 5 մլն-ը, 3 մլն-ը հիվանդանոցը, մնացյալ 12-ը վճարում է բուժառուն։ Երիկամի փոխպատվաստման համար անհրաժեշտ նախավիրահատական հետազոտությունները, հատուկ դեղամիջոցները և բուն վիրահատությունը միասին արժեն մոտ 7.5 մլն դրամ, որից պետությունը փոխհատուցում է 4 մլն-ը:

Դիակային դոնորից կատարվում է եղջերաթաղանթի փոխպատվաստումը՝ այն էլ միայն ԱՄՆ-ից ներմուծված դիակային դոնորական եղջերաթաղանթներով, որոնք պատվիրվում են ըստ անհրաժեշտության: Եղջերաթաղանթի շերտավոր վիրահատությունը, բացի ներմուծված եղջերաթաղանթը, արժե $2000, իսկ երբ ոչ թե ամբողջ եղջերաթաղանթն է հեռացվում, այլ միայն վնասվածը, եռակի թանկ է։

Ալեքսանդր Մալայանի անվան ակնաբուժական կենտրոնի աչքի բորբոքային հիվանդությունների բաժանմունքի բժիշկ-օրդինատոր Անի Համբարձումյանն ասում է, որ վիրահատությունը կդառնա ավելի մատչելի, եթե Հայաստանում ևս թույլատրվեն դիակային փոխպատվաստումները։

«Մենք հիմա վճարում ենք այդ եղջերաթաղանթի համար, որն այնտեղ պահպանվում է հատուկ նյութերով։ Այստեղից վերցնելու դեպքում չենք վճարի, որովհետև Հայաստանում օրգանների վաճառքն արգելված է։ Ճիշտ է՝ մեզ մոտ վիրահատությունները ավելի մատչելի են, սակայն եթե նույնիսկ բուժառուն պետպատվերով է բուժվում, եղջերաթաղանթի համար ստիպված է ինքը վճարել։ Դիակային փոխպատվաստումների դեպքում ամեն ինչ կփոխվի»։

Դանդաղ քայլեր՝ դիակային փոխպատվաստման ներդրման ճանապարհին

«Արաբկիր» բժշկական համալիրի Հեմոդիալիզի բաժանմունքի ղեկավար, երիկամի փոխպատվաստման թիմի համակարգող, Առողջապահության նախարարության խորհրդատու Հելեն Նազարյանի խոսքով՝ ռեեստրի նախատիպը կցված է ARMMED.AM-ին։ Եթե Հայաստանում բոլոր դիալիզի բաժիններում բուժառուների տվյալները լրացվեն էլեկտրոնային տարբերակով (այժմ մի մասը էլեկտրոնային է, մի մասը՝ թղթային), կարելի է պատրաստել ռեեստրը։ Սա կօգնի կազմել փոխպատվաստվող բուժառուների առաջնահերթության ցանկը, իսկ երբ օրգանը դառնա հասանելի, արագ կորոշեն, թե որ բուժառուին է այն համապատասխանում։

«Այնտեղ գրվում է արյան խումբը, ախտորոշումը, հեպատիտները և այլն։ Արդեն մեխանիկորեն այդ ռեեստրը ստեղծվում է։ Այսինքն՝ այդ իմաստով աշխատանքներ արվում են: Հայաստանում այս պահին հիմնական խնդիրը դիակային դոնորից օրգան վերցնելու գործընթացը ճիշտ կազմակերպելն է։ Եթե կենդանի դոնորից կարողանում ենք փոխպատվաստում անել, ինչն ավելի դժվար է, ուրեմն, դիակայինից էլ հաստատ կարող ենք»,— ասում է Նազարյանը։

Նրա խոսքով՝ համակարգը ենթադրում է ֆինանսական, կազմակերպչական և բժշկական ահռելի աշխատանք։ Մահացած մարդուց կարելի է վերցնել որևէ օրգան այն ժամանակ, երբ նրա մոտ գրանցվել է ուղեղային մահ: Դրա արձանագրումը միայն մեկ բժշկից կախված լինել չի կարող, պետք է հատուկ հանձնաժողովը հաստատի:

Հաստատելուց հետո համապատասխան բժիշկը պետք է զրուցի հարազատների հետ՝ տեղեկացնելու ուղեղային մահվան մասին, նշելու, որ օրենքով սահմանված կարգով 48 ժամվա ընթացքում պետք է անջատել բոլոր սարքերը: Հաջորդիվ, տալով հնարավորություն հարազատներին՝ ընդունելու այդ իրավիճակը, պետք է ներկայացվի մյուս քայլը այն մասին, որ եթե հարազատները համաձայն են, ապա մահացած մարդը կարող է հանդիսանալ դոնոր՝ փրկելով առնվազն 4-5 մարդու կյանք։

«Բժիշկներն ասում են՝ մարդիկ ճիշտ չեն հասկանա, երբ ասեն, որ իրենց հարազատի օրգանները պետք է վերցնեն դիակային փոխպատվաստման համար։ Համավարակից ու պատերազմից հետո մարդկանց հոգեկան վիճակն անկայունացել է, և ինչ-որ չափով բժիշկների նկատմամբ անվստահություն կա։ Պետք է շատ գրագետ ընտանիք լինի, որ հասկանա պահի կարևորությունն ու տա համաձայնությունը»,— ասում է Նազարյանը։

Ուրախ կլինեմ, եթե մահիցս հետո օրգաններս փրկեն մեկին․ Արսեն Թորոսյան

Դիակային փոխպատվաստման համակարգի ներդրման ակտիվ ջատագով է նախկին նախարար Արսեն Թորոսյանը (2018-2021), որն այժմ «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության պատգամավոր է: Նրա խոսքով՝ համակարգն իրականություն դարձնելը նախարարության հիմնական նպատակներից էր՝ քննարկումներ, մասնագիտական այցեր են եղել Մոսկվա և Մինսկ, բայց համաճարակը, հետո պատերազմը փոխել են գերատեսչության առաջնահերթությունները:

«Հետո էլ ես նախարար չէի: Չեմ կարող պնդել՝ եթե ես շարունակեի պաշտոնավարել, դիակային փոխպատվաստումներին ավելի մոտ կլինեինք, քանի որ պատմությունը «եթե»-ներով չի աշխատում, բայց իմ համոզմունքների ու քաղաքական նպատակների մեջ այս ծրագիրը հստակ եղել է ու դրա համար է նաև լայն թափով վերսկսվել։ Հիմա էլ այդ վերսկսման երկրորդ փուլն է, ու հույս ունեմ, որ կհասնենք դրան»,— ասում է Թորոսյանն ու հիշում.

«Մենք պիլոտ էինք արել «Էրեբունի» ԲԿ-ում, որ տեսնեինք, թե որ հիվանդներին կարելի է դնել «ուղեղային մահ» սահմանումը, այսինքն՝ երբ էլ հույս չկա, պետք է անջատել սարքը։ Սահմանը շատ նուրբ է: Բժիշկներին օրենքը հստակ պետք է պաշտպանի, որ իրենք չվախենան հարազատների հետ բախումից: Գուցե կրոնական նրբություններ այդ պահին լինեն, օրինակ՝ որոշ աղանդներ նույնիսկ արյուն փոխներարկել չեն թողնում, սա էլ է պետք կանխատեսել»։

«Արաբկիր» բժշկական համալիրի գիտական ղեկավար, կառավարման խորհրդի նախագահ, բժիշկ, ԱԺ նախկին նախագահ Արա Բաբլոյանի գնահատմամբ՝ օրենքը կարգավորված է այնպես, որ սխալվելու հավանականություն գրեթե չկա: Կարևոր է, որ ուղեղային մահը հաստատող հանձնաժողովը անաչառ լինի և որևէ կապ չունենա օրգաններ վերցնողի կամ պատվաստողի հետ։

«Դիակային դոնորից ոչ թե մեկ օրգան ենք վերցնում, այլ երկու երիկամ, լյարդ, սիրտ, ենթաստամոքսային գեղձ։ Եթե բոլոր վիրահատությունները կատարվեն, միանգամից հինգ մարդ կփրկվի: Հետագայում հնարավոր է խոսել նաև թոքերի և այլ օրգանների փոխպատվաստման մասին ևս»,— նկատում է Բաբլոյանը։

Արա Բաբլոյանի համոզմամբ՝ ևս երկու կարևոր գործընթաց պետք է կանոնակարգվի: Առաջինը փոխկապակցված է այն բժշկական հաստատության հետ, որտեղ գրանցվել է մարդու ուղեղային մահը։ Դրանից հետո աշխատանք է տարվել հարազատների հետ, նաև համապատասխան հետազոտություններ են կատարվել, որպեսզի հաստատվի՝ արդյոք մահացածը կարող է դոնոր դառնալ, այսինքն՝ կյանքի ընթացքում չի ունեցել հիվանդություններ, որոնք կարող են վնասել ռեցիպիենտին (փոխպատվաստվողին)։ Այնուհետև նույն այդ բժշկական հաստատությունում պետք է կատարվի վիրահատությունը, որի ժամանակ վերցվում են տարբեր օրգաններ, կոնսերվացվում են և տեղափոխվում տարբեր հիվանդանոցներ՝ փոխպատվաստման նպատակով: Ելնելով այս նկարագրությունից՝ նման հաստատությունը պետք է լիարժեք ֆինանսավորվի պետության կողմից:

«Ուղեղային մահը կարող է հաստատվել մեծահասակների և մանկական խոշոր հիվանդանոցներում՝ այդ թվում մարզային»,— նշում է Արա Բաբլոյանն ու հավելում.

«Երկրորդ կարևոր գործընթացը կապված է սպասման ցանկի ստեղծման հետ: Կենդանի դոնորից օրգան (լյարդ, երիկամ) փոխպատվաստելու գործընթացի համար մասամբ վճարում է պետությունը, մասամբ՝ բուժառուն։ Նրանք, ովքեր չունեն ֆինանսական միջոցներ, դուրս են մնում այդ գործընթացից: Հակառակ դրա, մահացած մարդուց օրգան վերցնելու և փոխպատվաստելու սպասման ցանկը պետք է ստեղծվի՝ ելնելով ոչ թե մարդու ֆինանսական կարողությունից, այլ նրա առողջական վիճակից և դոնորի հետ համապատասխանությունից: Հակառակ պարագայում կստացվի, որ սպասման ցանկում կներառվեն միայն վճարունակները, իսկ սոցիալապես անապահով խավը դուրս կմնա դրանից: Ուստի, պահպանելով սոցիալական արդարության սկզբունքը, մահացած մարդուց օրգանի փոխպատվաստման պարագայում ծախսերն ամբողջությամբ պետք է փոխհատուցի պետությունը»:

Ըստ Արսեն Թորոսյանի՝ համակարգը պետք է լինի այնքան վստահելի, որ դոնորի հարազատները և հասարակությունը կասկածներ չունենան, թե նրա կյանքը, իրոք, հնարավոր չէր փրկել: Ռեեստրով պետք է զբաղվի անաչառ մարմինը, որը կապ չի ունենա որևէ հիվանդանոցի հետ՝ որևէ մեկի հերթն առաջ չգցելու, կոռուպցիոն ռիսկերից հեռու մնալու համար:

Հելեն Նազարյանը նշում է, որ դրա հավանականությունը բացառելու համար միայն ուղեղային մահվան գրանցումից հետո է տվյալ մարդու պատուհանը դառնում հասանելի, ու պարզվում է՝ արդյոք մահացածը պոտենցիալ դոնոր է, թե՝ ոչ։

«Այսինքն, այնպես չստացվի՝ բժիշկը տեսնի, որ տվյալ մարդը դոնոր կարող է դառնալ, և այլ ընթացքով տանի: Բժիշկը մաքսիմալ աշխատում է բուժառուի հետ՝ փրկելու նրա կյանքը, և միայն ուղեղային մահից հետո նա կարող է ստանալ տեղեկություն՝ տվյալ բուժառուն գրանցվա՞ծ է որպես դոնոր, թե՞ ոչ»,— մանրամասնում է Նազարյանը։

Ռեեստրում գործելու է հատուկ բալային աղյուսակ, որով կորոշվի փոխպատվաստման հրատապությունը: Թերթիկում կլրացվի տարիքը, առաջին կամ երկրորդական փոխպատվաստումը, խմբային համապատասխանությունը, պահանջվող ֆինանսական ներդրումը և այլն։

Արսեն Թորոսյանի խոսքով՝ օրգանները տեղափոխելու, օրինակ՝ Մեղրիից Երևան բերելու համար, անհրաժեշտ է լինելու ուղղաթիռ։ Դոնոր դառնալու համար պետք է, որ փոխպատվաստվող օրգանը լինի առողջ և համատեղելի: Այս առումով «դիտարկելի են» հատկապես տրավմատիկ մահերը, որոնց մեծ մասը գրանցվում է ավտովթարների հետևանքով։

«Ֆինանսավորումը նույնպես կանոնակարգված պետք է լինի։ Պլանավորած վիրահատության դեպքում բուժառուն գիտի՝ որքան փող է անհրաժեշտ և գտնում է այն: Այս պարագայում դոնորը կարող է հայտնվել ցանկացած պահի, և պետությունը չի կարող ասել՝ գումար հավաքիր, որ վթարից մահացած մարդու օրգանը փոխպատվաստենք: Փոխպատվաստվելուց հետո մարդիկ ունենալու են մշտական հսկողության, դեղերի կարիք, որոնք պետք է պետությունը տրամադրի»,— ասում է Թորոսյանը։

Թորոսյանի կարծիքով՝ հասարակության հետ դիակային փոխպատվաստման մասին խոսելու ժամանակն է: Ասում է՝ ամեն ինչ պետք է այնքան զգույշ բացատրել, որ հարյուր հազարավոր մարդիկ անհամաձայնություն չտան:

«Պատկերացնում եմ, թե ինչպես ենք քննադատվելու՝ սորոսական, հայու գեն, մեր երեխաների օրգաները վաճառում եք և այլն, բայց պետք է շարունակենք բացատրել պարզ ու թափանցիկ։ Սա ոչ թե մահվան, այլ կյանքի մասին է: Ես ուրախ կլինեմ, եթե իմ մահից հետո օրգաններս որևէ մեկին փրկեն: Ես մահացել եմ, ինչու՞ չօգնեմ մեկ ուրիշին: Անդրշիրիմյան կյանքը չպետք է գերակայի երկրային կյանքին»,— նշում է ԱԺ պատգամավորը։

Արա Բաբլոյանի դիտարկմամբ՝ դիալիզ ստացող և վիրահատության կարիք ունեցող քաղաքացիների թիվը վիրահատվողների համեմատ տարեցտարի ավելի արագ է աճում։ Հայաստանում կատարվող երիկամների փոխպատվաստումները մի քանի անգամ ավելի շատ կլինեին, եթե արվեին նաև դիակային դոնորներից։

«Հապաղման պատճառը հիմնականում հոգեբանական է. ցավոք, հասարակությունը դեռ պատրաստ չէ մահացած մարդուց օրգան վերցնելուն: Այս առումով կարիք կա, բոլոր հնարավոր ճանապարհներն օգտագործելով, աշխատել հասարակության հետ, բարձրացնել տեղեկացվածությունը, որպեսզի մարդիկ ճիշտ պատկերացնեն հարցի էությունը: Հարկավոր է հասնել հասարակական գիտակցության այն մակարդակին, ինչպես, օրինակ, արյան դոնորության անհրաժեշտության դեպքում է. երբ մարդիկ հայտարարություն են տեսնում արյան դոնորության մասին, նրանց մեծ մասն անշահախնդրորեն համաձայնում է օգնել դրա կարիքն ունեցողին: Եթե նույնպիսի վերաբերմունք լինի նաև դիակային դոնորներից օրգանների փոխպատվաստման հարցում, ապա շատ մարդկանց կյանքեր կփրկվեն, որոնք կարիք ունեն սրտի, լյարդի, երիկամների, ենթաստամոքսային գեղձի և այլ օրգանների փոխպատվաստման»,— ասում է Արա Բաբլոյանը:

Նրա կարծիքով՝ ուղեղային մահ արձանագրված մարդու կյանքի համար պայքարելը զուր է՝ «հավելյալ ծախս», քանի որ ուղեղային մահն անդառնալի է, այն հավասար է կենսաբանական մահվան. «Եթե արձանագրվել է ուղեղային մահ, ուրեմն մարդը մահացել է: Եվ շարունակել ծախսեր անել թե պետական բյուջեից և թե հարազատների վճարումների միջոցով, արդարացված չէ»:

Բժիշկը համոզված է, որ նախ պետք է ֆինանսավորվի մարդու կյանքի փրկությունը, իսկ եթե դա այլևս հնարավոր չէ, ֆինանսավորումը պետք է շարունակվի՝ նրան որպես դիակային դոնոր պահպանելու համար: Առողջապահական բյուջեն ստեղծվում է մարդկանց հարկերի շնորհիվ, ուստի այն պետք է օգտագործվի մարդուն փրկելու համար:

«Շատ երկրներում վարորդական իրավունք տալիս ստորագրում են՝ մահվանից հետո համաձայն են դառնալ դոնոր, կամ՝ ոչ: Մեզ մոտ էլ փորձեցինք մի ընթացք, և եթե եվրոպական երկրներում մոտ 85%-ը համաձայն է, մեզ մոտ չի եղել գեթ մեկը, որ տա իր համաձայնությունը»,— պատմում է Բաբլոյանը:

Արայիկ Ոսկանյանի խոսքով՝ մինչև 44-օրյա պատերազմը «Աստղիկ» և «Արաբկիր» ԲԿ-ներում դիակային փոխպատվաստման համակարգը հասանելի դարձնելու համար որոշ աշխատանքներ արվել էին, սակայն պատերազմից հետո դրանք դադարեցին ու դեռ չեն վերսկսվել։

«Ոչ մեկը մեզ հետ կապ չի պահում (Առողջապահության նախարարությունից —խմբ.․): Տեղեկություն չունեմ՝ ընդհատումը նախարարի փոխվելու հետ կապ ուներ, թե՝ ոչ, բայց ըստ ժամանակագրության՝ այդպես է: Ուզենք-չուզենք դիակային փոխպատվաստումը Հայաստանում պետք է ներդնենք։ Երկրների մեծ մասում կա, չենք կարող կղզյակ դառնալ»,— ասում է Ոսկանյանը։

Ոսկանյանը կարծում է, որ եկեղեցին կարող է արագացնել գործընթացը. «Ինձ պատմել են, որ Իրանում հոգևոր առաջնորդը հայտարարել է՝ ով հետմահու դառնա դոնոր, կգնա դրախտ: Սա հավատացյալներին շահագրգռում է»:

Մայր Աթոռի տեղեկատվական համակարգի տնօրեն Եսայի քահանա Արթենյանը նշում է, որ Հայ առաքելական եկեղեցին միանշանակ կողմ է դիակային փոխպատվաստմանը, եթե դրա ստվերում չկան մութ գործարքներ կամ թրաֆիքինգ:

«Մենք հավատում ենք, որ հնարավոր է մարդը հրաշքով դուրս գա ծայրահեղ ծանր վիճակից, բայց եթե այլ տարբերակ չկա մարդուն փրկելու, բնականաբար, խնդիր չենք տեսնում։ Ուղղակի պետք է զգուշավոր լինել, որ դա չվերածվի բիզնեսի: Մասնագետները պետք է բացատրեն գործընթացը, փարատեն կասկածները»,— նշում է հոգևորականը։

Դիակային փոխպատվաստման ներդրումից հետո Հայաստանում հնարավոր կլինի իրականացնել նաև սրտի փոխպատվաստում:

«Մեզ մոտ այժմ տեխնիկական և մասնագիտական հագեցվածության առումով պատրաստ ենք կատարելու սրտի փոխպատվաստում, եթե դիակային փոխպատվաստումները դառնան իրականություն»,— շեշտում է Արայիկ Ոսկանյանը:

Արսեն Թորոսյանը դժվարանում է ասել՝ որքան գումար է անհրաժեշտ համակարգը գործարկելու համար: Ամենամեծ միանվագ գումարը՝ նվազագույնը 50 մլն դրամ, պահանջելու է ռեեստրը, ինչը բարդ չէ, կարելի է պատրաստի համակարգ տեղայնացնել: Այլ ծախս են վերապատրաստումները, որոնց ժամանակ դրսից պետք է մասնագետներ գան: Լյարդի ու երիկամի փոխպատվաստումների սովորական ծախսերին կավելանա օրգանի պահպանման գումարը: Օրգանները հատուկ տեղափոխող սարքերը ևս, ըստ Թորոսյանի, շատ թանկ չեն լինի՝ մոտ 20-38 մլն դրամ։

«Մեկնարկի՝ գոնե առաջին վիրահատության համար, վստահ եմ՝ Հայաստանը հիմա կարող է գումար տրամադրել, լիովին իրագործելի է: Լայնամասշտաբի համար կպահանջվեն տարիներ: Ընդհանուրի համար նվազագույնը հինգ տարի պետք է նկատի ունենալ: Անհրաժեշտ կլինի բյուջեում մաս հատկացնել, ենթադրենք՝ այս տարի ունենալու ենք հինգ դիակային փոխպատվաստում։ Այս դեպքում, սակայն, այլ խնդիր կարող է առաջանալ․ երբ համակարգը գործի, բայց չհասցնի բավարարել պահանջարկը, փոխպատվաստման կարիք ունեցող մարդկանց մոտ կարող է մեծ բողոք առաջանալ: Սրան էլ է պետք պատրաստ լինել: Իմ խորին համոզմամբ՝ քաղաքական կամք ունենալու դեպքում կարող ենք ու դրան էինք գնում։ Հիմա էլ ենք գնում, բայց երևի մի քիչ դանդաղ»,— ընդգծում է Արսեն Թուրոսյանը։

Տարեկան ավելի քան 3,6 մլն դրամ՝ դիալիզ ստացող 1 բուժառուի համար

2024-ի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ ծրագրային հեմոդիալիզ է ստանում 1306 բուժառու։ Նրանցից մոտ 740-ը երիկամային փոխպատվաստման անհրաժեշտություն ունի։

Առողջապահության նախարարությունը 1 բուժառուի համար տարեկան ծախսում է ավելի քան 3 մլն դրամ՝ վճարելով շուրջ 156 սեանսի համար (1 սեանսի պետպատվերի գինը 22,000 դրամ է) և տրամադրելով 84 սրվակ էրիթրոպոետին բետտա/Ռեկարմոն (226,800 դրամ)։

Դիակային փոխպատվաստում իրականացնելու դեպքում Կառավարությունը կարող է թոթափել տարեկան մոտ 266 մլն դրամի ծախս (740 հիվանդի փոխպատվաստելով)՝ այդ միջոցներով դիակային փոխպատվաստումը հասանելի դարձնելով բուժառուներին։ Ավելին, յուրաքանչյուր իրականացված երիկամի փոխպատվաստում կպակասեցնի բուժառուների թիվը՝ նորից նվազեցնելով նախարարության ծախսերը։

Հիմա լյարդի և երիկամի վիրահատությունները, չնայած մեծ պահանջարկին, տարվա մեջ հազիվ են գերազանցում մեկ տասնյակը: Կոնկրետ վիճակագրություն, թե տարեկան քանի մարդ է մահանում դոնոր չգտնելու հետևանքով, չի վարվում, սակայն միանշանակ է, որ եթե գործեր 2002-ին ընդունված օրենքը, անցած 22 տարում տասնյակ կյանքեր կփրկվեին։

Գլխավոր լուսանկարը՝ Արծվիկ Դավթյանի